|
Bez tytu³u 1
|
|
|
|
Valet will ich dir geben,
Du arge, falsche Welt;
Dein sündlich böses Leben
Durchaus mir nicht gefällt.
Im Himmel ist gut wohnen,
Hinauf zieht mein Begier;
Da wird Gott herrlich lohnen
Dem, der ihm dient allhier. |
|
"Już się to żegnam z
tobą,/Świecie niestateczny;/Wstąpię chętnie do grobu,/Wierząc w
żywot wieczny./W niebie miłe mieszkanie,/Tam mię chęć zabiera,/W
niem nagrodÄ™ dostanie,/Kto w Panu umiera.”
(przekład:
ks. Jerzy Heczko). |
|
|
|
 |
|
 |
|
|
|
Cmentarne symbole
Cmentarne anioły przybierały różne funkcje: Anioły Śmierci, Anioły
Zemsty, AnioÅ‚y Ciszy, AnioÅ‚y Smutku–Rozpaczy, wreszcie Geniusze.
OdwiedzajÄ…c cmentarze, nieraz zastanawiamy siÄ™ nad kodem symbolicznym,
przesłaniem ideowym poszczególnych rzeźb ozdabiających groby. Cmentarze
to nie tylko zapis historii, lecz również obraz zawikłanej nieraz
symboliki. Na dekorację tablic epitafijnych, pomników składają się
powszechnie znane i rozpoznawalne dla każdego mortualne akcesoria:
trupie czaszki, piszczele i klepsydry jako symbole nieubłaganego czasu,
zmierzającego zawsze ku śmierci. Niejednokrotnie dostrzeżemy płaczące
niewiasty, oparte o strzaskane kolumny, personifikujÄ…ce kres ludzkiego
żywota. Nieraz trzymają gałęzie palmy, w tym przypadku odczytywane jako
symbol życia wiecznego. Czasem na pomniku nagrobnym pojawiają się
nożyce, stanowiÄ…ce przecież atrybut jednej z Parek – Atropos,
przecinającej nić życia. Odwoływano się w symbolice cmentarnej także do
antyku i renesansu wyobrażajÄ…c boga Å›mierci Thanatosa – brata boga snu
Hypnosa – w postaci uskrzydlonego mÅ‚odzieÅ„ca, gaszÄ…cego pochodniÄ™.
Wreszcie symbole odnoszÄ…ce siÄ™ do zbawienia. WÅ›ród nich krzyż, kotwica –
znak nadziei, waga – sprawiedliwy sÄ…d Boży. Od czasów klasycyzmu
interesujÄ…cÄ… symbolikÄ™ niósÅ‚ wąż–uroboros, pożerajÄ…cy wÅ‚asny ogon. To
także symbol nieÅ›miertelnoÅ›ci. Podobne znaczenie miaÅ‚ motyl –
uosabiający wiarę w nieśmiertelność duszy. Do idei zmartwychwstania
odnosimy również orła i pawia. Symbolika cmentarna przypominała o
znikomości życia doczesnego, zatem napotykamy na cmentarzach strzaskane
kolumny, uschnięte bądź złamane drzewa, zerwane kwiaty. Nagrobki
dzieciÄ™ce ozdabiano anioÅ‚kami, uważajÄ…c – jak gÅ‚osiÅ‚y inskrypcje – iż
zmarłe dziecię "powiększyło grono aniołków". Pojawiały się także "Anioły
Śmierci" czy personifikacje śmierci przyobleczone w śmiertelny całun.
Wśród rzeźb cmentarnych zjawiają się Anioły Ciszy (Abbadon) niosące
pokój żywym i zmarłym. Anioł Zemsty z ognistym mieczem pojawia się na
cmentarzu Rakowickim. To nader oczywista aluzja do Księgi Rodzaju
Starego Testamentu (3,24). Miecz ognisty to symbol walki z szatanem.
Cmentarne anioły przybierały różne funkcje: Anioły Śmierci, Anioły
Zemsty, AnioÅ‚y Ciszy, AnioÅ‚y Smutku–Rozpaczy, wreszcie Geniusze.
Niewiasty personifikowały Nadzieję i Żałobę. To pełny arsenał środków
obrazowania symbolicznego na cmentarzach. Figury Chrystusa przybierały
formę upadającego pod Krzyżem, modlącego się w Ogrodzie Oliwnym,
Zmartwychwstałego, wreszcie ukazującego swoje serce. Wśród ulubionych
tematów ikonograficznych związanych z Madonną należą: Immaculata,
Assunta, Różańcowa, zatem te, które wyrażają ideę przezwyciężania zła
oraz wiecznego orędownictwa Matki Bożej za ludzkimi duszami. Pojawiają
się w ikonografii cmentarnej figury patronów osób zmarłych np. św. Józef
czy klucznik niebieski – Å›w. Piotr.Niektóre elementy nagrobków odnoszÄ…
siÄ™ także do zawodów: lira i lutnia – to uzdolnienia muzyczne,
literackie; paleta, mÅ‚otek, książki czy elementy uzbrojenia – to także
akcesoria zawodowe. Kłosy zbóż to symbol cnót obywatelskich. Motyw
"porta angusta" – wÄ…skiej bramy – zaczerpniÄ™ty z Pisma ÅšwiÄ™tego: "WÄ…ska
brama i ciasna droga jest ta, która prowadzi do życia wiecznego" (Mt
7,13–14) także stosowano w rzeźbie cmentarnej (np. pomnik nagrobny
Mikołaja Zyblikiewicza na cmentarzu Rakowickim). Groby ozdabiały też
modne w XIX wieku – czasach narodowej niewoli – alegorie Polonii.
Personifikacja Klio (Historii) też nie należy do rzadkości. Cmentarze to
istne theatrum śmierci. Żywym i zmarłym towarzyszą pogrzebowe płaczki z
rozwichrzonymi włosami, rozpuszczonymi na znak żałoby, a smutne Anioły
Śmierci przypominają o zmarłych i naszym żalu po nich. Porzucone
niedbale wieńce to dalekie echa wieńców laurowych, które na grobach
przybierają treść ukoronowania cnotliwego żywota. Niekiedy cmentarne
symbole nakładają się na siebie, jak to bywa z zawieszonym na pniu
strzaskanego dębu lub złamanej kolumnie różanym wieńcem. W tym przypadku
zadaniem róży jest "umilać zmarłym spoczynek wieczny", lecz nie tylko.
Otóż kolce róży mają odpędzać od grobu wszelkie złe moce. To także
odległy, bo sięgający antyku przejaw czci dla zmarłych na pamiątkę
pięknego Adonisa, z którego krwi urosła pierwsza czerwona róża. Kolor
czerwieni i czerwony kwiat są bodaj najstarszymi symbolami śmierci,
odległym wspomnieniem "czerwonych pochówków", człowieka pierwotnego w
grobach wypełnionych kolorem ochry, symbolem bólu i żałoby. Rodem ze
starożytnego Egiptu jest nieodgadniony sfinks czy smukła "igła Ozyrysa",
sÅ‚onecznego boga życia, który pociÄ™ty przez zÅ‚ego brata Seta – cudownie
się zrósł i zmartwychwstał do wiecznej władzy w niebie, i sędziego dusz.
Taka jest geneza i symbolika obelisku. Cmentarny sfinks opiera swÄ… lwiÄ…
łapę na czaszce, obok której zjawia się wąż, kiedyś uosobienie
pierwotnych sił kosmicznych, zdegradowany w tym przypadku do symbolu
grzechu i szatana. Rodem ze starożytności jest także pojawiająca się w
cmentarnej rzeźbie sowa, wieszcząca jeszcze od czasów egipskich smutek,
zgon i melancholię. Wierzono kiedyś, że jej przenikliwy głos wieści
śmierć. Powiadano, że sowi lot to "znak szczęsny, a głos to
nieszczęsny". Tak wierzono do XIX stulecia. Dopiero dwa ostatnie wieki
stały się przełomem w rozumieniu symboliki sowy. Wróciła koncepcja
antyczna, rodem ze starożytnej Grecji, ptaka mądrego i przyjaznego
człowiekowi. Powróciła symbolika mądrości. Przydano sowę uczonym i
bibliofilom. Odtąd sowę kojarzono wyłącznie z mądrością. Muszle z
otwartymi konchami symbolizowały w cmentarnej ideologii wanitatywnej
nieśmiertelność duszy. Uważano je za emblemat ziemskiej powłoki
opuszczonej przez nieśmiertelną duszę. Natomiast ideę znikomości
ziemskiego piękna symbolizowały żaby zjadające ludzkie ciało. Żaby,
podobnie jak węże, obdarzyła Biblia negatywnymi cechami (Ap 16,13)
uchodziły bowiem za symbole diabelskie oraz demoniczne. I wreszcie
drzewa cmentarne. Posępne cyprysy, siedliska dusz, o których Juliusz
Słowacki pisał: W czarnych cyprysach dusze zamknięte. Cyprys to także
znak pożegnania, o czym nadmienia Adam Mickiewicz: Jej ręką ułamana
gałąź cyprysowa zawsze przypomina ostatnie – bÄ…dź zdrów. Sadzono na
cmentarzach akacje. Uważano je za symbol mÄ™ki i zarazem przez mÄ™kÄ™ –
zmartwychwstania. Ludowa tradycja łączyła akację z panem Jezusem.
Uważano, że to właśnie z drzewa akacjowego wykonano cierniową koronę. Z
tego też drewna miano zrobić Arkę Przymierza. Co najmniej od
osiemnastego wieku akację uważano za symbol nieśmiertelności w życiu
wiecznym. Zatem pośmiertnym. Nieraz gałązki akacji kładziono na grobach.
Cmentarze z ich kodem symbolicznym – to wielka ksiÄ™ga żaÅ‚oby i Å›mierci
otwarta dla tych, którzy potrafią ją właściwie odczytać. Od początku do
końca zrozumieć przesłanie śmierci, żałoby i wiary w życie pozagrobowe.
Od ciemnych słów rozpaczy do jasnej wiekuistej światłości. Metaforyka
śmierci jest dostrzegalna wszędzie. Od nieśmiertelników czy niepozornych
główek maku, symbolu śmierci, spokojnego snu, lecz i zmartwychwstania do
życia wiecznego. My, ludzie nowożytnej ery, wyrzuciliśmy śmierć z
naszych domów. A śmierć potrafi nawet krzyczeć o swym istnieniu. Trwożyć
i przerażać maluczkich, ohydą swej straszliwości, pchać przed nasze oczy
i wyobraźnię gnijące zwłoki i wyszczerzone czaszki oraz towarzyszące im
piszczele. To właśnie za cmentarną bramą wielkiej ciszy żywi stają wobec
zmarłych, a przenikająca z nagrobków symbolika przypomina że jesteśmy
tylko cieniem i prochem – "pulvis et umbra sumus", jak pisaÅ‚ w "Carmina"
Horacy. Na zakończenie jeszcze jedno. Kult zmarłych propagowali
spośród chrześcijan wyznawcy Kościoła rzymskokatolickiego i Kościoła
prawosławnego. Dopiero protestanci stanowczo odrzucili czyściec i kult
zmarłych, wskazując na to, że autorzy Nowego Testamentu jednoznacznie
opowiadajÄ… siÄ™ za SÄ…dem Ostatecznym na koÅ„cu Å›wiata. UmierajÄ… wszyscy –
przemija bowiem postać tego świata (1 Kor 7, 31) aż do dnia, kiedy
umarli usłyszą głos Syna Bożego (J 5,25), zwycięzcy śmierci (1 Kor
15,26). Wedle protestanckiej teologii od momentu zakończenia ziemskiego
życia aż do chwili zmartwychwstania ciał na Sąd Ostateczny zmarli
pozostaną zmarłymi i nie sposób się z nimi skontaktować, prosząc przy
okazji o wstawiennictwo w zaświatach przed tronem najwyższego. Nawet nie
można liczyć na to, że modlitwy żywych w czymkolwiek pomagają zmarłym.
Protestanci uważają, że wpływanie na decyzje Opatrzności to nic innego,
jak po prostu bluźniercze umniejszanie chwały Boga. Cmentarze
protestanckie posiadajÄ… na grobach motywy wanitatywne – zgodnie z
tekstem "KsiÄ™gi Koheleta" – "vanitas vanitatum et omnia vanitas" (1,2;
12,8). Cmentarze protestanckie to miejsce zadumy i pamięci o tych,
którzy odeszli. Tutaj nie ma modlitw za zmarłych i do zmarłych.
24.08.2009 /Dziennik Polski, Michał Rożek
|
|